СУРХОНЧА ҚАДИМИЙ “ОЛИШ” КУРАШ ТУРИНИНГ “БУХОРОЧА УСУЛДАГИ” КУРАШ ТУРИ БИЛАН КЛАССИФИКАЦИЯСИ ВА ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛЛАРИ

 1998 йилнинг сентябрида Ўзбекистоннинг пойтахти Тошкент шаҳрида тарихда биринчи марта кураш бўйича Осиё, Европа ва Пан Америкасидаги деярли 30 мамлакат атлетлари иштирокида мусобақа ташкил этилди.

Кураш бўйича халқаро турнирдан сўнг 1998 йилнинг 6 сентябрида Европа, Осиё ва Пан Американинг 28 мамлакати вакиллари иштирокида ўзбек курашини халқаро майдонларда тақдим қиладиган халқаро расмий спорт ташкилоти—Халқаро Кураш Ассоциацияси ташкил этилди.

Ўшандан буён 6 сентябрь халқаро майдонларда Курашнинг таваллуд куни бўлиб қолди. Биринчи Таъсис Конгресси жараёнида янги ташкилотнинг Низоми тасдиқланди, Курашнинг Халқаро қоидалари қабул қилинди, ХКАнинг раҳбарлик органи—Ижроия Қўмитаси сайланди Шунингдек, 2015 йилнинг 9 сентябрида Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Туркманистон ва Тожикистон Марказий Осиё Кураш Федерациясини ташкил этдилар. Янги Федерациянинг Таъсис конгресси Бухорода ўтди.

Марказий Осиё Кураш Федерацияси Марказий Осиё ҳудудида курашни ривожлантириш мақсадида ташкил этилди.

Бунинг устига, “Олиш” кураши ўзининг курашчининг белбоғи ва либосидан ушлаган ҳолда оёқ билан турли усулларни қўллаш( чил чалиш)лари ва тикка турган ҳолда тактик-техник ҳаракатларни амалга оширган ҳолда рақибини йиқитиши жиҳатидан ҳозирги Кураш (бухороча қоидалар) га мос келади. Бироқ курашнинг амалдаги қонун-қоидалари ва кураш пайтидаги ҳолатларга мос баҳолаш терминларининг ишлатилиши ва курашчиларнинг кураш либослари бўйича Кураш (бухороча қоидалари) ўзининг мукаммаллиги ва фарқ қилувчи томонлари билан ажралиб туради.

Ўзбек қадимий курашининг “Олиш” ( Сурхонча тури) ўзбек халқи этномаданиятининг таркибий қисмларидан ҳисобланади ва миллий колоритга бойлиги жиҳатидан бутун жаҳонда катта қизиқиш уйғотмоқда.

Олиш ( чил чалиш)нинг худди шундай тури “Челиш” (кураш) синоними билан уйғурларда бор, йиқитиш техникаси сифатида Хитой ва Афғонистон, Қозоғистон ва бошқа бир қатор мамлакатларда яшовчи халқларда мавжуддир.

“Олиш” (чил чалиш) анъанавий кураши қипчоқ лаҳжаси бўйича (чалмоқ—давать подножку) маъноасини беради. Шунингдек, “олиш” сўзи ўзбек тилининг қипчоқ лаҳжаси бўйича ( “забт этиш,” “ босиш”) “оғдариш”, “оғдаришма” ( “переворачивание”, “сваливание”) ўзбек кўчманчи қабилаларида “отлиқлар кураши” маъноларини беради.

Шундай қилиб, “Олиш” ва “Оғдариш” сўзлари тарихий фактларга қараганда, “Алпомиш” достонидаги синонимлар бўлиб, улар асосида ота-боболаримиз,Жумладан, кўчманчи қўнғиротлар яшаган жойларга этнографик экспедиция ташкил қилиш мумкин.

Шу орқали Ўзбекистонда ҳар бир ҳудуд кураш бўйича ўз услубини, ўзигп хослигини намоён этиши мумкин.Бугунги кунда мамлакат жанубида “олиш” оқлаб бўлмайдиган даражада унутилгандир. Қариялар бу ҳол қандай рўй берганлигини майда-чуйдасигача эслашади. У ёки бу оилавий байрамлар муносабати билан “олиш” ( тўй олиши)ни ташкил қилиб, ўтказишади.

“Олиш”нинг сурхонча қадимий тури бўйича асрларки, оилавий тантаналарда ва Наврўз байрамида баҳслар ташкил этиб турилган.”Олиш” ( чил чалиш) қипчоқ лаҳжасида “ чил чалиш” ( бу “чалмоқ—давать подножку”” сўзларидан олинган.) Шунингдек, “Олиш” туркий тилда рақобат, тўқнашмоқ ёки кучларини синаб кўрмоқ маъноларида келади.

 Курашнинг қадимий тури сурхонча “Олиш “миллий “Кураш”нинг (Бухороча қоидалар бўйича) кичик биродари ва прототипи ҳисобланади. “Олиш” ушлаш ва йиқитиш усуллари, шунингдек, тактик-техник ҳаракатлари билан замонавий миллий “Кураш” билан жуда яқин, аммо курашнинг амалдаги қонун-қоидалари ва курашиш жараёнидаги ҳатти-ҳаракатларни баҳолаш бўйича ишлатиладиган терминлар ва шунингдек, курашчиларнинг либослари масаласи уларда миллий “Кураш” (Бухороча усул)дагидай мукаммал эмас.

КУРАШНИНГ ВА СУРХОНЧА “ОЛИШ” ТУРИНИНГ ВА “ҚАЗАХША КУРЕС” КУРАШ УСУЛЛАРИ ТЕРМИНЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛЛАРИ

1. Шалип лақтиру—чалиб улоқтириш. Кураш техник усуллари орасида ўзига хос ўринга эга. Олд, орқа ва ёнбош чалишлари мавжуд. Бу усул рақибнинг гоҳида бир, гоҳида икки оёғига ҳам қўлланилаверади. Ҳужум қилаётган курашчи рақибини ўз қўйилган оёқлари билан чалқанчасига ташлаб юборади. Сурхонча “Олиш”да буни “Чалиб, улоқтириб ташла,” дейишади.
2. Кагип лактиру—қоқиб улоқтириш. Унинг олдиндан, орқадан, ёнбошдан ва ички томондан бериладиган турлари бор. Сурхондарёнинг қадимий “Олиш” турида буни “Қоқма қилиб “ ёки “Қоқиб, улоқтириб ташла” дейишади.
3.  Илип лоқтиру—илиб улоқтириш. Сурхонча қадимий “Олиш”да буни “Илиб олиб” ёки “Илиб, улоқтириб ташла” дейишган.
4. Латира жигу—катта чалиш билан улоқтириб ташлаш. Бунда рақибнинг оёғи( оёқлари)га олд томонидан ёки ичкаридан чил бериш орқали амалга оширилади. Сурхонча “Олиш” қадимий турида бу усул “Туя чил қилиб, улоқтириб ташла” дейилади.
5. Аркадан асирип лактиру— орқадан ошириб улоқтириб ташлаш. Бу усул рақибга орқа ўгирилган ҳолда кейинчалик эгилиш ва рақиб ташланадиган томонга йиқилиш асносида бажарилади. Кураш таржимаси ва Сурхонча қадимий “Олиш” турида бу “Орқадан ошириб, улоқтириб ташла” дейилади.
6. Енкейип лактиру—энгашиб улоқтириш. Бу усул жисмоний жиҳатдан бақувват курашчилар учун мос. Бу кўпроқ қарши ҳужум воситаси ҳисобланади ,яъни рақиб курашчининг елкаси аралаш белидан олмоқчи бўлганида, ушбу усул қўлланилади. Шу лаҳзада улоқтирмоқчи-ташлаб юбормоқчи бўлган курашчи бошини орқага ташлаб, қаддини тўғрилаши,тиззасини сал букиб, рақибини боши узра кўтариши ва тез эгилгани ҳолда чўккалаган ҳолда уни ташлаб юбориши лозим. Кураш таржимасида ва сурхонча қадимий “Олиш” турида бу “Энкайиб, ошириб ташла” дейилади.
7.  Кетермелеп латиру—кўтариб улоқтириш. Бу усул қозоқ курашида қадимдан маълумдир. Ташқи тарафдан ва рақиб ичқарисига кириб олинган ҳолда турлича ушлаш билан бажарилади. Кураш таржимаси ва сурхонча қадимий “Олиш” турида “Тизза билан кўтариб, ошириб ташла” дейилади.
8. Айландирип лақтиру—айлантириб улоқтириш. Қаттиқ усуллар қозоқ курашида азалдан маълум. Кучлилар рақибларини елкалари баробар ва бошларидан ҳам юқорироқ кўтариб.ўз атрофларида айлантириб, турли усулларни қўллаганлар: қовурғадан ошириб, чалқанчасига ташлаб юборганлар ёки илиб отиб юборганлар. Бундай кураш техникасига эга курашчилардан рақиблари қўрқишган. Бир қанча жисмоний жиҳатдан кучсиз бўлган курашчилар бундай ҳолларда жароҳат олишган. Кураш таржимасида ва сурхонча қадимий “олиш” турида бу “Айлантириб улоқтириб ташла” дейилган.
9. Тонкалана асип домалай латиру—думалаган ҳолда дўнқайиб улоқтириб ташлаш-. Бу русларнинг бел ушлаш курашидан олинган. Ҳар икки томоннинг белдан ушлаши натидасида амалга оширилади. Ҳужум қилувчи улоқтиришни бажара туриб, ёнбошига қулайди ва бунда рақибини ҳам тортиб кетади, қўл кучи билан уни ошириб, бир тарафга улоқтиради ва ярғини билан тушган ҳолда ушлаб қолади.

Кураш таржимаси ва Сурхонча қадимий “Олиш” турида бу “ Думалаб улоқтириб ташла” дейилади.

1. Кеудеден лақтиру—кўкракдан ошириб улоқтириш. Самбо курашида бу кўкракдан ошириб ташлаш дейилади. Кураш таржимаси ҳамда сурхондарёча қадимий “олиш” турида бу “ Кўкракдан ошириб улоқтириб ташла” дейилади.

Орап лақтиру—ўраб олиб улоқтириш. Самбо курашида бу усул ичкаридан ва ташқаридан ўраб олишларга бўлинади. Кураш таржимаси ҳамда сурхонча қадимий “олиш” турида бу “Ўрама чил қилиб, улоқтириб ташла” дейилади

КУРАШНИНГ СУРХОНЧА ҚАДИМИЙ ТУРИ “ОЛИШ” ҲАМДА ҚИРҒИЗИСТОННИНГ БЕЛ-ДАН ОЛАДИГАН “АЛИШ” КУРАШ ТУРИ билан КЛАССИФИКАЦИЯСИ ВА ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛЛАРИ

Ўзбек миллий кураши “олиш” билан қирғизча қоидаларга асосланган уларнинг кураши “Алиш”нинг номи деярли бир хилдир. Қирғиз кураш қоидаларига асосланган “Алиш” бел олиш курашида ўзбекларнинг “белбоғли кураш”и ( фарғонача усул), татар куряши, молдаванларнинг тринтэ дряптэ кураши каби белдан пастдан ушлаш ва оёқ чалиш мумкин эмас. Курашнинг бу турлари “Алиш” бел олиш кураши бўйича Халқаро Федерация таркибига киради. Бу Федерация эса, ўз навбатида, ФИЛА, ГАИФ каби Халқаро спорт ташкилотлари, Европа ўйинлари таркибида бўлиб, антидопинг назорати ВАДАнинг расмий аъзоси ҳисобланади.”Алиш” Халқаро Федерациясининг Жаҳондаги 32 мамлакатда федерациялари мавжуд.

Қирғизларнинг “Манас” достонида ва “Тан Шу” номли хитой қўлёзмасида бугунги кунда янги ҳаётини бошидан кечираётган кураш ҳақидаги эслатмалар бор. Келиб чиқиши жуда қадимийлигига қарамай, бу кураш тури ҳозирги вақтда жаҳонга кенг тарқалди. Унинг номини “Алиш” бел кураши дейдилар. Жаҳонда бу курашнинг жуда кўплаб турлари мавжуд, икки юздан ҳам ошади. Аммо бу спорт тури намояндаларининг ғайрати-кучи билан эндиликда ғолибларнинг қирғиз миллий чепкени ва қалпоғини кийиши шарт бўлиб қолди

“Алиш” кураши бўйича халқаро мусобақалар қирғиз тилида олиб борилади, шунингдек барча буйруқлар ва техник терминлар ( сўзлар)ни қирғиз тилида айтиш қабул қилинган: алиш! ( курашни бошлаш ҳақида буйруқ берилганидай).

“Алиш” кураш терминларининг қирғиз тилида берилиши қуйидагича: “ жамбаш”, “ чалуу”,”оодаруу”, чабуу”, “кармаш”, “таза”, “ токто”, “аракет”, “ эскертуу”, “ бекер” каби Курашнинг сурхонча қадимий анъанавий “олиш “ туридаги ўзбекларнинг қипчоқчв лиалектига мансуб қонун-қоидалари терминалари ва кураш техникаси сўзлари қирғизчадаги “Алиш” кураши термин ва сўзларига мос келади     Масалвн:

А) “Жамбаш” сўзи курашнинг сурхонча миллий “олиш” кураш тури бўйича ( тўй олишиида) кирғиз “Алиш” кураш тури қоидаси бўйича “жанбаш” дейилади.”Желканинг бир жанбаши” тарзида қўлланилади.

Б) Қирғизча “Алиш” курашидаги “ Чалуу” терминини олайлик. “Энтеп кармап чалууга, сен қандайсин барууга?” ( Илиб қармаб чалувга, сен қандайсан борувга?). “ Чил чалиш” деганда,оёқ         билан орқадан ва ёнбошдан чил бериш тушунилган..

В)”Алиш” курашида қирғизча “оодаруу” терминининг қўлланилиши. Бу сўз курашнинг сурхонча “олиш” турида ўзбекларнинг қипчоқча диалектикасида ( тўй олишида) оғдариш, оғдаришма тарзида қўлланилади.

Г) Қирғизларнинг “Алиш” кураши қонун-қоидаларида “ чабуу” термини мавжуд “Чабуу абуусунан кармап алип”. Миллий курашнинг сурхонча турида ўзбекларнинг қипчоқ лаҳжасида (тўй олишида) бу “Ёнбошидан белдан ушлаб, ошириб, улоқтириб ташлаш” тарзида ифодаланади…

Д) Қирғизларнинг “Алиш” кураши қоидасида “Кармаш” деган термин бўлиб, у айтилгандан кейин курашчилар бир-бирларининг белларидан олиб, курашишга ҳозирлик кўрадилар. Сўнг судья “алиш” деган буйруқни бергач, курашиб кетадилар Сурхондарёча кураш турида ҳам ўзбекнинг қипчоқ лаҳжасида “олиш” деганда, полвонлар курашиб бошлайдилар. Қирғизча “кармаш” билан ўзбекча “тармаш” сўзлари мазмунан яқин бўлиб, бу сўзлар айтилгач, курашчилар бир-бирларининг белларидан олиб, курашни бошлашга тайёр турадилар. Ушбу бўйруқ берилганидан кейин судья бошқача ишорани кўрсвтвди: белдан ушланади,қўллар орқа баландлигида букилади, бармоқлар мушт қилиб тугилади.”Алиш”чилар бу буйруқдан кейин белбоғ(бел)нинг чап ваа ўнг томонларидан ушлайдилар ва орқага тираладилар, улар рақибнинг орқа томонидан белидан ушлайдилар. Агар курашчилар ўн сониягача судьянинг айтганини қилмасалар, уларга огоҳлантириш берилади. Бизнинг тахминимизча, қирғизларнинг “Алиш” бел кураши фарғоналик ўзбеклардан олинган, чунки 1Х асрга оид хитой “Тан Шу “ қўлёзмасида Ўрта Осиёда, хусусан, Фарғона водийсида Наврўз байрамида, албатта, олишнинг оёқдан чалиш ва оёқдан чалишсиз, классик турлари бўйича қизиқарли мусобақалар ўтказилганлиги ҳикоя қилинади. Шуниси ҳам борки, “Алиш” (белдан ушлаб кураш тушиш) деб номланган ва қирғизларнинг алиш кураши бўйича ягона халқаро қонун-қоидалар ва уни ўтказиш тартиби ҳақидаги китобни 2001 йилда бизнинг ҳамюртимиз, миллати ўзбек бўлган, Қирғизистоннинг Ўш шаҳридан Азизов Носиржон Холматович ёзганлиги ҳам эътиборга молик.